Ignorance’a Cehalet Değil Bilmezlik Denmelidir — Işık Barış Fidaner

Lacan üç tutkudan bahseder: sevgi, nefret ve bilmezlik tutkuları [1]. Bu üçüncü tutku Türkçe literatürde “cehalet tutkusu” adıyla yer etmiştir. Muhtemelen dramatik etkisi nedeniyle tercih edilen bu adlandırma fol [2] ve yanlıştır.

Lacan’a göre cehalet “kaba bilmezlik”tir (crass ignorance, l’ignorance cràsse) ve “öğrenilmiş-eğitilmiş bilmezlik”ten (learned-trained ignorance, docte ignorance) ayırt edilmelidir. Lacan cehaletin ayırt edici özelliğini şöyle tanımlar: Kaynaklarına yönelik eleştirilerin dişleri, cehaletin (kaba bilmezliğin) yüzeyini bile çizmemiştir (Écrits, sf. 409). Öğrenilmiş bilmezlik ise cehaletten çok farklıdır ve psikanaliz için büyük önem taşır: “Analiz kendi ölçüsünü yalnızca öğrenilmiş bilmezliğin yollarında bulur.” (Écrits, sf. 300)

Lacan’a göre, analist, kendi bilgisi içinde kendi bilmezliğinin semptomunu tanımalıdır (Écrits, sf. 297’dan özetliyorum). Bilmezliğin bilgi noksanlığı olmadığı, sevgi ve nefret gibi bir oluş tutkusu veya oluşum yolu olduğu anlaşılmalıdır. Bilmezlik tutkusu, analitik durumu yapılandırır ve analiz eğitiminin tamamına anlam verir. Bir analist adayının takıldığı esas engel, analist karşısında talebe psikolojisine girmekten ziyade, onun da temelinde, analist olma kararının bilme ve becerme arzusuyla güdülenişidir. Nasıl ki nevrotiklerde görülen aşk arzusu sevebilmenin zıttı ise, analist adayında görülen bilme arzusu da bilebilmenin zıttıdır. Bilmezliğin açığa çıkması, bilgidışını (nonknowledge, non-savoir) ortaya çıkarır. Bilgidışı, bilginin yadsınması değildir, bilginin en gelişmiş biçimidir. Analist adayının mutlaka bu bilgidışı üzerine eğitilmesi gerekir, yoksa robotik bir analiste dönüşecektir.

Lacan’a göre bilmezlik diyalektik bir terimdir çünkü ancak hakikat/sahilik arayışı bakımından teşkil edilebilir (Seminer 1, sf. 167’den özetliyorum) [3]. Özne hakikate/sahiliğe atıf yapmıyorsa bilmezlik de yoktur. Bilmezlik öznenin kendine sorular sormaya başlamasıdır.  sahi/fol (true/false, vrai/faux), gerçeklik/görüntü (ötelik) gibi ayrımlar ancak sorular sorulduğu zaman ortaya çıkar. Bilmezlik, varılası bir hakikatin/sahiliğin görcül (virtual, virtuelle) konumu bakımından teşkil edilir. Özne analizde hakikat/sahilik arayışına angaje edildiği andan itibaren analist onun bilmezliğini teşkil etmeye başlar. Fakat analitik bağlamda beliren bu hal, analistin yarattığı bu hal, “Ego öznenin arzularından bihaberdir” denince kastedilen veri değildir. Freud’un düşünce deneyimini geliştirerek bu ayrım netleşmiştir.

Lacan aynı seminerde, şu sözlerle özne için bilmezliğin taşıdığı büyük önemi vurgular: “Eğer özne hakikat/sahilik arayışına angaje oluyorsa bilmezlik boyutunda yerlendiği içindir.” (Seminer 1, sf. 277)

Hatta bilmezliğin yokluğu Dany Nobus’a göre psikoz belirtisidir: “kendi bilmezliğinden yola çıkan nevrotik hastanın analiste gelmesi, onu varsayılan bilme öznesi olarak sorgulamak içindir, bu da aktarımın başladığına işaret eder. Psikotik hastaların ise analiste –ya da başka herhangi birine– varsayılan bilme öznesi işlevi yüklemek için hiçbir nedeni yoktur, çünkü onlar zaten bilinecek tüm bilgiye sahiptirler (bu bilgi onları ele geçirmiştir).” (Jacques Lacan ve Freudcu Psikanaliz Pratiği)

Lacan’ın şu sözü de bilmezliğin önemiyle ilgilidir: “Hakikat/sahilik etkisi bilginin düşüşünden ibarettir.” (Seminer 17, sf. 186) Dany Nobus “Hiçbirşey Bilmemek, Aptal Kalmak” başlıklı kitabında psikanalitik epistemolojide bilmezliğin taşıdığı önemi vurgular (Knowing Nothing, Staying Stupid).

Ignorance kelimesinin “cehalet” yerine “bilmezlik” olarak çevrilmesini önermem elbette bilgiyi tamamen reddedip cahil ve aptal kalmayı öngörmez. Aksine, bilgi ile bilmezlik arasındaki diyalektik ilişkiyi vurgular. Bilmezliği kaybedersek, bilginin imkan ve ihtimalini de kaybederiz, çünkü hakikati/sahiliği kaybederiz. Bilmezlik, hakikati/sahiliği bilginin ufkuna yerleştirerek bilginin inşası için alanı açar.

Işık Barış Fidaner doktoralı (Boğaziçi Üniversitesi) bir bilgisayar bilimcidir. Yersiz Şeyler‘in Admini, Žižekian Analysis’in Editörü, Görce Yazıları‘nın Küratörüdür. Twitter: @BarisFidaner

Notlar:

[1] Sevgi tutkusu, Simgesel ile İmgesel’in kesişimindedir; nefret tutkusu, İmgesel ile Gerçek’in kesişimindedir; bilmezlik tutkusu ise Gerçek ile Simgesel’in kesişimindedir. (Seminer 1, sf. 271)

[2] Bkz “Çevirmenler, False’a Yanlış demeyelim, Fol diyelim”

[3] Bkz “Çevirmenler, True’ya Doğru demeyelim, Sahi diyelim” (Fidaner, Ayanoğlu)

Sayfa numaraları Lacan’ın eserlerinin İngilizce çevirilerine atıf yapmaktadır.

Örnek metin için bkz: “Özgürlük bilmezliğin öbür yüzüdür” Slavoj Žižek