Eski Moda Yapay Zeka Eril Simgeseli Vurgular, Yeni Moda Yapay Zeka Dişil Gerçeği Vurgular — Işık Barış Fidaner

Cem Say’ın kitabında bahsettiği ‘eski moda / yeni moda’ yapay zeka farkı psikanalizde önceden varolan ayrımlarla örtüşür, bu kısa yazıda bu konuyu biraz açacağım [1].

Lacancı psikanalizde ‘simgesel’ ve ‘gerçek’ boyutlar birbirinden ayırt edilir; simgesel, cümlelerin dilbilgisi ve gramerinden yola çıkarak hiyerarşik bağlantılar kurar, gerçek ise simgesel düzlemi dikine kesen bağımsız bir boyut değildir ama simgesel’de satır aralarına gizlenmiş izlerden oluşur, dil sürçmelerinde, kaymalarda, arızalarda dile gelir, çağrışımsal ilintiler kurarak sarfedilen cümlelerin anlamlarını büker ve kaydırır.

Mesela başörtüsü/türban kelimeleri gönderge seviyesinde eşanlamlı olsalar bile konuşan kişinin politik konumu hakkında çok keskin fikirler verebilir; simgesel sahada hareket ederken böylesi çağrışımlarla ‘gerçek duvarı’na toslarsınız, suskunluk ve tereddüt anlarında, dile getirilemeyen ‘imkansız’ bir bölge kendi varlığını hissettirir, o da elbette Freud’un ‘bilinçdışı’ dediği şeydir.

Düşünürlerin adını anarak örneklersek Chomsky simgesel odaklıdır, Žižek gerçek odaklıdır; ‘simgeci’ Chomsky gerçek boyutu gözardı ettiği için Žižek’in değerini de inkar eder.

Eski moda ‘simgeci’ yapay zeka cümleleri öğelerine ayırarak simgesel boyutta işlem yaptığı için dil sürçmesi ve arızaları ‘bozuk girdi’ sayar, böylece gerçek boyutu gözardı etmiş olur [2]. Yeni moda ‘derin sinir ağları’nda ise bu gerçek boyut istatistiksel ilintiler halinde faaliyet gösterebilir, mesela ChatGPT aldığı istemlerde yer verilen kelimelerin serbest çağrışımlarına reaksiyon verebilir.

Gerçek ilintileri gözardı ederek sadece simgesel kurallara odaklanmak aslında eril bir mantığa işaret eder: Erkeklere kıyasla kadınlar gerçek ilintilere çok daha duyarlıdır, mesela Ayşe’ye ‘yanlışlıkla’ Fatma derseniz duygusal bir reaksiyon veya haklı bir itiraz ve hatta skandalöz bir teşhir ile karşılaşabilirsiniz. Kuralların ötesine geçen bu ‘gizemli’ hassasiyet nedeniyle Freud dişilliğe ‘kara kıta’ demişti [3].

Psikanaliz açısından bakılırsa ‘yeni moda’ yapay sinir ağları hem simgeselden ziyade gerçek boyutunu vurgular hem de eril mantıktan ziyade dişil mantığı vurgular [4].

Fakat ChatGPT’nin dişil ‘kara kıta’sından bahsettiğim zaman ‘yapay zeka sanatı’ adı altında Dall-E’ye ürettirilen cinselleştirilmiş kadınımsı bedenler anlaşılmamalı. Bu son bahsettiğim furya Lacancı psikanalizdeki üçüncü boyut olan ‘imgesel’ kapsamına düşer ve simgesel ara yollardan bilinçdışına erişim sağlayan ‘gerçek’in aksine bilinçdışını erişime kapatan yıkıcı ve indirgeyici bir tesir yaratır. Gerçek boyut histerikleştiricidir, yani insana kendi arzusunu sorgulatır (ChatGPT), imgesel boyut ise sapkınlaştırıcıdır, yani insanı kendi arzusuna bataklık gibi batırır (Dall-E) [5].

Sonuç olarak, Amerika’nın keşfedilmesinin katliamlara yol açmasında olduğu gibi, yeni moda yapay zeka bir yandan simgeseldeki ilintiler yoluyla dişil ‘kara kıta’yı erişime açarken (histerikleşme) öbür yandan kadınımsı imajlarla sömürgeleştirilmesinin de yolunu açmış olur (sapkınlaşma). Bu yollardan ikincisi kolektif psikoza kadar gidebilecek çok tehlikeli bir rotadır, birincisiyse o büyük tehlikeye karşı tedbir almayı sağlayabilecek eldeki tek silahtır.

Işık Barış Fidaner doktoralı (Boğaziçi Üniversitesi) bir bilgisayar bilimcidir. Yersiz Şeyler‘in Admini, Žižekian Analysis’in Editörü, Görce Yazıları‘nın Küratörü, Nümerik Esintiler‘in üreticisidir. (+)

Notlar:

[1] Cem Say (2018) 50 Soruda Yapay Zeka.

[2] Age. s. 93

[3] Bkz “Dark Continent” (Wikipedia)

[4] Turing testinin özgün tanımındaki cinsiyet farkına bir de bu açıdan bakmak gerek. Bkz “Eril Yapay Zeka ve Dişil Yapay Zeka (Suni Muhaberat)”

[5] Bkz “Yapay Zeka ve Üç Nakış: Hayali, Simgesel, Gerçek”