Yeni araştırmaya göre örümceğin ağı zihninin parçası — Bryan Nelson

12 Şubat 2020

Bir yaratığın bedeni ‘dışındaki’ yapılar onun bilişsel aygıtının parçası olabilir mi? (Fotoğraf: Stephencdickson [CC 4.0 License]/Wiki Commons)

Örümcekler çoğu zaman bizim en uç savaş-ya-da-sıvış tepkilerimizi tetikler. Örümcek görünce kimisi bağırır, kimisi ezer. Daha iyi kalpli olanlarımız bile çoğu zaman örümceği yakalayıp tercihen evden uzak bir yere salmaya gerek duyarlar.

Ama bir dizi yeni araştırma, bu yanlış anlaşılan araknidlerle ilgili önyargılarınızı gözden geçirmenize yol açabilir. Örümceklerin sahip olduğu sıradışı bilinç formunu ancak yeni anlamaya başlıyoruz, ve New Scientist’in bildirdiğine göre bu bilincin ağlarıyla ilgili olduğu anlaşılıyor.

Araştırmacılar, örümcek ağının bu yaratıkların bilişsel aygıtının elzem bir parçası olduğu fikrine yavaş yavaş ikna oluyor. Hayvanlar ağlarını sadece duyular için değil, düşünmek için de kullanıyor.

“Genişletilmiş biliş” olarak bilinen zihin kuramının bir parçası bu, ki insanlar da bundan faydalanıyor. Mesela zihinlerimizin kafamızda içerildiğini düşünebiliriz, ama düşünebilmek için kafamızın dışındaki (hatta bedenimizin dışındaki) bir dizi yapıya dayanırız. Bilgisayarlar ve hesap makineleri bunun bariz örneğidir. Yaşam alanlarımızı nesnelerin yerini hatırlayabilecek gibi örgütleriz, notlar düşeriz, fotoğraflar çekeriz ya da hatıraları saklarız.

Ama örümceğin düşüncesinin ağlarıyla örülü olmasının yanında bütün bu örnekler hafif kalır. Bilimciler kimi örümceklerde memeliler ve kuşlarla kıyaslanabilecek bilişsel yetenekler olduğunu keşfediyor, mesela öngörü ve planlama, karmaşık öğrenme, hatta şaşırma yeteneği bunların içinde. Size “Charlotte’un Ağı”nın gerçek bir olay olup olmadığını düşündürmeye yeter.

Örümceklerde yeni keşfedilen bu bilişsel yetenekler, ağlarıyla ilgilidir. Örümceğin ağını ortadan kaldırırsanız, bu yeteneklerin bir kısmını yitirdiği anlaşılıyor.

Örümceğin ağında olanların genişliğini küçümsemeyin. (Fotoğraf: Amy Johansson/Shutterstock)

Mesela, örümceklerin ağlarını bir duyu aygıtı olarak kullanabildiğini biliyoruz; ağdaki titreşimleri duyuyorlar, bu da bir av yakalandığı zaman onları uyarıyor. Artık örümceklerin farklı tip titreşimleri ayırt edebildiğini de biliyoruz. Hangi tip titreşimlerin hangi tip yaratıklardan (ya da uçuşan yapraklardan, toz topraktan, hatta rüzgardan) kaynaklandığını biliyorlar.

Fakat esas şaşırtıcı olan, örümceklerin ağlarını kullanarak gerçek sorunlar üzerine düşünebildiğini öğrenmemiz. Bir örümcek, ağının ortasına oturduğunda, öylece edilgen olarak titreşimleri bekliyor değildir. Etkin olarak farklı iplikleri gerer ve gevşetir, incelikli yollarla ağını manipüle eder.

Araştırmaya göre bu manipülasyonlar örümceğin neye dikkat ettiğini gösterir. Bir ağ ipliğini gerdiğinde o iplik titreşimlere daha duyarlı olur. Esasında örümceğin bir yöndeki sesi daha iyi duymak için kulağını eliyle kapatmasının eşdeğeridir.

Genişletilmiş biliş araştırmacısı Hilton Japyassú, Quanta Dergisi’ne yazdığı raporda şöyle açıklıyor: “Beynine gelen bilgiyi süzebilmek için ağındaki iplikleri gerginleştirir. Bu da beynindeki şeyleri süzmekle neredeyse aynı şeydir.”

Dahası, araştırmalar bu hipotezi ağ parçalarını kestikleri deneylerle test ettiler. Ağı kesildiğinde örümcek farklı kararlar vermeye başlıyor. Japyassú’ya göre sanki inşa edilmiş ağ parçaları hatırlatıcılardır, dış bellek parçalarıdır. Ağı kesmek örümceğe lobotomi yapmak gibidir.

Bu da örümceğin ağına her takıldığınızda sizi suçlu hissettirmeye yeter. (Neyse ki örümcek her zaman yenisini örebilir.)

Bunun örümcek bilinci için ne anlama geldiğine dair iddiaların halen test edilmesi gereklidir. Eğer “bilinç” “farkındalık”la eş anlamlıysa, o zaman örümceğin ağı kesinlikle örümceğin çevresinin farkında olma yeteneğine katkı sağlıyor, ve bu iki yönlü olarak işliyor. Örümcekler hem edilgen olarak kendi ağlarından bilgi ediniyor, hem de etkin olarak ayarlar yaparak bilgiyi manipüle ediyor. Ama örümceklerin ağlarını kullanarak zihinsel temsiller oluşturduğunu öne süreceksek, o soruyu filozoflara bırakmak daha iyi olabilir.

Öyle de olsa, deneyler en azından bilinçle ilgili daha incelikli soruları spekülasyona açıyor. Ve örümceğin ağının av aracı olmanın ötesine geçtiği kesin.

Düşünmeye değer, ve bu ilginç ağ örücülerle ilgili hislerinizi gözden geçirmek için yeterli bir neden.

Türkçesi: Işık Barış Fidaner