Luhmann: İkinci-derece Sibernetik Analitik Söylemdir — Işık Barış Fidaner

Dinamistiksel Ekholoji Niklas Luhmann’ın Ekolojik İletişim‘iyle (Ecological Communication, 1985) bir hayli yankılaşır [1]. Luhmann’ı psikanalize bağlayan anahtar kavram öz-göndergedir.

Öz-gönderge deyince akla gelen Esas-İmleyenin (S₁) Efendi söyleminde körlemesine kendini yineleyen öz-göndergeli bir öğe olduğu iyi bilinir, bu yüzden ona boş imleyen veya dolanan imleyen de denir (empty signifier, floating signifier).

Ama S₁‘in öz-göndergeliliği imleyenin kendi tikelliği ile lekelenmiştir. Saf öz-gönderge öğesini damıtmak için Efendi söyleminin hakikatine odaklanmalıyız, yani histeri söylemini getiren üstü çizili özneye ($). Esas-İmleyen’in öz-göndergeli olmasının tek nedeni konuşma ve dilde barınma arzusunu körükleyen $’nin histerisini zaptetmesidir [2].

Hakim Efendi ile hakimiyeti sorgulayan histerik arasında geleneksel bir uyuşmazlık olsa bile, bu eşgüdümsüzlük son 50 yıldır azar azar dönüşerek giderek daha histerik efendiler üretmiştir, bunlar kendi hakimiyetlerini güçlendirmek için kendi histerik bozgunculuklarından istifade edebilen efendilerdir. Lacan’ın bu gelişmeyi dile getirmek için formülleştirdiği kapitalist söylemde Efendi söylemindeki S₁ ve $ yer değiştirir. Bu yeni histerik efendiliğin Luhmann’ın eserindeki adı “öz-göndergeli autopoiesis”dir (kendi kendini yaşatma/yaratma) [3].

Luhman birinci-derece gözlem ile ikinci-derece gözlem arasında mühim bir ayrım yapar. Birinci-derece gözlem naif bir gerçeklik ontolojisidir. Çağdaş felsefe ortamında bu naiflik son moda “yeni materyalizm”lere ve “nesne-yönelimli ontoloji”lere aittir. “Nesnel gerçekliği” kesinleştirmeye dönük bu naif iddia fetişçi inkara dayanır ve Efendi söylemine layıktır.

Luhmann’ın tercih ettiği ikinci-derece gözlem, sadece kendi ortamını gözlemenin öz-göndergeliliğine gömülüp kalmaz, ayrıca bir başka gözlemcinin öz-göndergeliliğini de gözleyebilir. Bu formül derhal histeri söylemine çeyrek dönüş yaptırarak elde edilen analitik söylemi akla getirir. Histerik kendi öz-göndergeliliğine gömülmüştür, analist ise öz-göndergeli histeriği gözleyebilir. Luhmann’ın tabiriyle analist “histeriğin göremediği neyse onu göremediğini” görebilir, bu da psikanalitik semptomun kör nokta oluşunun çok iyi bir formülüdür.

1960’larda ve 1970’lerde çevreciliğin meteor gibi yükselişiyle eşzamanlı yaşanan ünlü Mayıs 1968 protestoları, kapitalist hakimiyetin yasaklamadan müsamahakarlığa doğru vurgusunu kaydıran küresel dönüşümün başlangıcı oldu [4]. Lacan’ın 1968 protestocularına “fiiliyatta yeni bir Efendi isteyen naif histerikler” dediği bilinir. Geleneksel yasaklayıcı Efendi söyleminin yerine geçen müsamahakar yeni Efendinin iki alternatif göndergesi vardır: Ya histerinin öz-göndergeliliğinden dolaylı olarak beslenen Üniversite söyleminin iktidar-bilgisine atıf yapar, ya da kapitalist söylemdeki histerik efendilerin dolaysız “öz-göndergeli autopoiesis”ine atıf yapar, ki onlar üniversite söyleminden daha da beterdir.

Luhmann’ın çevrecilerin birinci-derece gözlemci olduklarına dair verdiği hüküm, Lacan’ın 1968 protestocularına dair muhakemesini yankılamaktadır: Onlar kendi öz-göndergeliliklerine gömülüp kalan naif ontologlardı. Başka bir deyişle, onlar Efendilik taslıyorlardı ama aslında histeriktiler.

Histerik özneyi muhatap alan Lacancı analist gibi Luhmann da ekologlara çevreyi dolaysızca gözleyip istatistikler toplamakla yetinen protestocu konumu üstlenmemelerini önermişti, aksine “protestocuyu gözlemeli” ve böylece “protestocunun göremediği neyse onu göremediğini” görmelerini önermişti; başka bir deyişle, protestocu/histerik semptomu dinamistik yoldan gözleyip yorumlamalarını önermişti, yani ekolog değil ekholog olmalarını önermişti.

(İngilizcesi)

Işık Barış Fidaner doktoralı (Boğaziçi Üniversitesi) bir bilgisayar bilimcidir. Yersiz Şeyler‘in Admini, Žižekian Analysis’in Editörü, Görce Yazıları‘nın Küratörüdür. Twitter: @BarisFidaner

Notlar:

[1] Bu konuya dikkat çeken Guilherme Preger’e teşekkürler. Bkz “Dinamistik ve Dinamistiksel Belirginlik”, “Ekholoji, Ekhosistemler, Ekhosit”

[2] Bkz “Histeri şikayetten şikayetten şikayettir”

[3] Lacan’ın kapitalist söylemindeki histerik efendiler konusunda bkz “Lacan on the discourse of capitalism; Critical prospects” Bert Olivier

[4] “Beyond Ecological Crisis: Niklas Luhmann’s Theory of Social Systems” Hannes Bergthaller